Thực hành về hàm ý | Ngữ văn 12 tập 2 – Tech12h

A. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM

I. Ôn lại kiến thức trọng tâm

Nghĩa tường minh là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng từ ngữ trong câu.( Nghĩa tường minh còn gọi là hiển ngôn ). Nghĩa tường minh dễ nhận ra bởi nó thể hiện qua nguyên văn câu nói, người nghe không phải suy diễn, ai cũng hiểu như vậy.

Hàm ý là những nội dung, ý nghĩ mà người nói không nói ra trực tiếp bằng từ ngữ, tuy vẫn có ý định truyền báo đến người nghe. Còn người nghe phải dựa vào nghĩa tường minh của câu và tình huống giao tiếp để suy ra thì mới hiểu đúng, hiểu hết ý của người nói.

II. Thực hành về hàm ý

1. Đọc đoạn trích sau và trả lời các câu hỏi nêu ở dưới

Về đến nhà, A Phủ lẳng lặng ném nửa con bò xuống gốc đào trước cửa. Pá Tra bước ra cửa hỏi:

– Mất mấy con bò?

A Phủ trả lời tự nhiên:

– Tôi về lấy súng, thế nào cũng bắn được. Con hổ này to lắm

Pá Tra hất tay, nói:

– Quân ăn cướp làm mất bò tao. A Sử! đem súng đi lấy con hổ về.

( Tô Hoài, Vợ chồng A Phủ)

a) Nếu căn cứ vào lời đáp của A Phủ đối với câu hỏi của Pá Tra thì:

1. Lời đáp có thiếu thông tin gì cần thiết đối với yêu cầu của câu hỏi: Lời đáp thiếu thông tin về số lượng con bò bị mất, A Phủ đã lờ câu hỏi của Pá Tra

2. Lời đáp dó thừa thông tin gì so với yêu cầu của câu hỏi: A Phủ không nói về số bò bị mất và nói đến công việc dự định và niềm tin của mình (Tôi về lấy súng thế nào cũng bắn được con hổ này to lắm).

3. Cách trả lời của A Phủ có hàm ý gì và thể hiện sự khôn khéo: Câu trả lời của A Phủ chứa nhiều hàm ý. Không trả lời thẳng, gián tiếp công nhận để mất bò. Nói ra dự định “lấy công chuộc tội” (bắn hổ chuộc tội mất bò); chủ ý thể hiện sự tin tưởng bắn được hổ và nói rõ “con hổ này to lắm”. Cách nói hòng chuộc tội, làm giảm cơn giận dữ của Pá Tra.

b) Từ những kiến thức trên ta hiểu hàm ý là: Hàm ý là những nội dung, ý nghĩ mà người nói không nói ra trực tiếp bằng từ ngữ, tuy vẫn có ý định truyền báo đến người nghe. Còn người nghe phải dựa vào nghĩa tường minh của câu và tình huống giao tiếp để suy ra thì mới hiểu đúng, hiểu hết ý của người nói.

Ở đoạn trích trên A Phủ đã vi phạm phương châm về lượng khi không cung cấp đầy đủ thông tin về số bò bị mất.

2. Đọc đoạn trích sau và trả lời các câu hỏi nêu ở dưới.

Những lúc như thế thì một người dẫu khôn ngoan cũng không bình tĩnh được. Nhất là khi trông thấy một thằng chỉ đến vòi tiền uống rượu như Chí Phèo. Tuy vậy, cụ cũng móc sẵn năm hào. Thà móc sẵn để tống nó đi cho chóng. Nhưng móc rồi cụ cũng phải quát một câu cho nhẹ người:

– Chí Phèo đấy hở? lè bè vừa chứ tôi không phải là cái kho.

Rồi ném bẹt năm hào xuống đất, cụ bảo hắn:

– Cầm lấy mà cút. Đi đi cho rảnh. Rồi làm ăn chứ cứ bảo người ta mãi à?

Hắn trợn mắt, chỉ vào mặt cụ:

– Tao không đến đây xin năm hào.

Thấy hắn toan làm dữ, cụ đành dịu giọng:

– Thôi cầm lấy vậy, tôi không còn hơn.

Hắn vênh cái mặt lên rất kiêu ngạo:

– Tao đã bảo, tao không đòi tiền

– Giỏi ! Hôm nay mới thấy anh không đòi tiền. Thế thì anh cần gì?

Hắn giõng dạc:

– Tao muốn làm người lương thiện

( Nam Cao, Chí Phèo)

Câu hỏi:

a) Câu nói ” Tôi không phải cái kho ” của Bá Kiến có hàm ý là từ chối trước lời đề nghị xin tiền như mọi khi của Chí Phèo (cái kho-biểu tưởng của cải, tiền nong, sự giàu có. Tôi không có nhiều tiền)

Câu nói có vi phạm phương châm cách thức cần rõ ràng không? Cách nói vi phạm phương châm cách thức (không nói rõ ràngrành mạch. Nếu nói thẳng thì nói: “Tôi không có tiền để cho anh luôn như mọi khi).

b) Ở lượt trả lời thứ nhất và thứ hai của Bá Kiến có những câu dạng câu hỏi. Những câu đó thực hiện hành động nói gi? chúng có hàm ý như thế nào?

Chí Phèo đấy hở? Đây là câu hỏi nhưng hành động chào. Hàm ý: anh lại lôi thôi gì đây.

Rồi làm mà ăn chứ cứ báo người ta mãi à? Đây là câu hỏi nhưng hành động sai khiến. Hàm ý: Chí Phèo nên lo làm ăn, không được đến đây xin tiền nữa.

c) Ở lượt lời thứ nhất và thứ hai của mình, Chí Phèo đều không nói hết ý. Phần hàm ý còn lại được tường minh hóa ở lượt lời nào?

Ở hai lượt lời đầu, Chí Phèo cố ý không nói đầy đủ nội dung. Phầm hàm ý được thể hiện lượt lời thứ ba: Tao muốn làm người lương thiện!

Chí Phèo không đảm bảo phương châm về lượng và về cách thức như thế nào?

Hai lượt lời vi phạm phương châm về lượng, về cách thức: nói thiếu ý và không rõ ràng – không xin tiền thì xin gì, – không đòi tiền thì đòi gì. Vì trước đây Chí Phèo luôn đòi tiền bỗng dưng lại bảo không đòi tiền nhưng không nói rõ ràng.

3. Đọc truyện cười sau và trả lời các câu hỏi ở bên dưới:

Văn hay

Một ông đồ ngồi cặm cụi viết. Bà vợ đến bên cạnh bảo:

– Ông lấy giấy khổ to mà viết có hơn không?

Thầy đồ lấy làm đắc chí cho là vợ khen tài văn chương của mình, ý văn dồi dào giấy khổ nhỏ không đủ để chép. Nhưng thầy cũng hỏi lại:

– Bà nói vậy là thế nào?

Bà vợ thong thả nói:

– Ông chả biết tính toán gì cả, giấy khổ to bỏ đi còn gói hàng, chứ giấy khổ nhỏ thì làm gì được.

(theo truyện cười những chàng ngốc, NXB Văn hóa, Hà Nội, 1993)

Câu hỏi:

a) Lượt lời thứ nhất của bà đồ có hình thức câu hỏi nhưng thực chất là thực hiện hành động gì? Ở lượt lời đó, bà đồ có ý “khen tài văn chương” của ông đồ hay thực chất đánh giá như thế nào về văn chương của ông?

Lượt lời thứ nhất của bà đồ có hình thức câu hỏi, nhưng không phải để hỏi, mà thực hiện hành động khuyên rất thực dụng: khuyên ông đồ viết bằng giấy khổ to. Qua lượt lời thứ hai của bà, ta con thấy lượt lời đầu có thêm hàm ý khác (không nói ra): không tin tưởng hoàn toàn vào tài văn chương của ông, ông viết nhưng có thể bị loại bỏ vì văn kém, chứ không phải như điều đắc chí của ông đồ (ý văn dồi dào).

b) Vì sao bà không nói thẳng ý mình mà chọn cách nói như trong truyện?

Bà đồ không nói thẳng ý mình mà chọn cách nói như trong truyện vì còn nể trọng ông đồ, muốn giữ thể diện cho ông và cũng muốn ông không phải chịu trách nhiệm về cái hàm ý của câu nói.

4. Qua các bài tập trên, anh (chị) hãy xác định: Để nói một câu có hàm ý người ta dùng những cách thức nào? Chọn câu trả lời đúng và đầy đủ nhất?

Chọn câu D. Để nói một câu nói hàm ý người ta phải tùy ngữ cảnh mà sử dụng một hay phối hợp với các cách thức: Chủ ý vi phạm phương châm về lượng, vi phạm phương châm cách thức và sử dụng các hành động nói gián tiếp.